Budowa aparatu jadowego ptaszników

Budowa aparatu jadowego ptaszników

Ptaszniki (Theraphosidae) to rodzina pająków, której przedstawiciele noszą miano największych i najbardziej prymitywnych na świecie. Za ich pierwotnością przemawia fakt położonych z przodu głowotułowia, leżących w płaszczyźnie poziomej chelicerów oraz pazurów ułożonych równolegle w czasie spoczynku.

Wszystkie pająki w okresie ewolucji wykształciły nowy sposób pobierania pokarmu oraz trawienia, które rozpoczyna się poza ich ciałem. W początkowej fazie rozwoju embrionalnego chelicery znajdują się za otworem gębowym, dopiero w późniejszym etapie zajmują właściwie miejsce w pozycji przedgębowej. Aparat jadowy u ptaszników jest znacznie większy od tych obserwowanych wśród pająków wyższych, co jest uwarunkowane sposobem polowania. Spowodowane jest to także brakiem możliwości budowania pajęczyn. Ptaszniki wykorzystują sieć jako czynnik umożliwiający wykrycie ruchu potencjalnej ofiary, przemieszczającej się obok kryjówki.

Ptaszniki dysponują jedną parą szczękoczułek, która znajduje się na przedniej stronie ciała pająka na wprost jamy gębowej. Szczękoczułki zbudowane są z dwóch części: członu służącego za podstawę masywnej części podstawowej oraz pazura. Duży pierwszy człon chelicerów (człon bazalny) jest ułożony poziomo względem głowotułowia oraz ruchomo z nim połączony. Na wewnętrznych krawędziach znajdują się ząbki, które służą do przytrzymywania ofiary. Część druga — pazury jadowe — to ruchoma część chelicerów. Ułożone są równolegle względem siebie, natomiast w czasie spoczynku skierowane są ku dołowi. Zakończenie „kła” jest mocno zwężone i ostre, natomiast część bezpośrednio łącząca się z członem bazalnym jest dużo bardziej masywna. W pazurze, powyżej ostrza, umiejscowiony jest otwór połączony z gruczołem jadowym, co umożliwia pająkowi wtłoczenie odpowiedniej dawki toksyny. 

Theraphosidae to rodzina, u której pazury osiągają duże rozmiary — nawet do 30 mm u dorosłych osobników z rodzaju Theraphosa.  Bezpośrednio z chelicerami związany jest także narząd zwany strydulacyjnym, który używany w chwilach zagrożenia wydaje specyficzny dźwięk ostrzegawczy. Narząd ten można zaobserwować między innymi u ptaszników ze Starego świata. Szczękoczułki — wyspecjalizowana para odnóży służących do ranienia ofiary i jej uśmiercania — służą także do innych celów, takich jak: kopanie nor, przenoszenie różnych elementów otoczenia (liści, ziemi itp.), ochrona i przenoszenie kokonu z jajami, rozdrabnianie schwytanych ciał ofiar oraz usuwanie resztek pokarmu z kryjówki.

Pająki pod względem składu ich jadu są słabiej poznane w porównaniu do takich zwierząt jak chociażby węże. Jad pająków jest mieszaniną takich składników jak:

• kardiotoksyny, które mają na celu zaburzanie pracy mięśnia sercowego,
• nektrotoksyny powodujące martwicę tkanek,
• hemotoksyny powodujące rozpad krwinek,
• miotoksyny wywołujące paraliż mięśni i neurotoksyny działające na układ nerwowy.

Jad ptaszników celuje w dużej mierze w układ nerwowy. Każde zwierzę, które posiada taki układ, jest bardzo narażone na działanie jadu. Dzięki efektywnemu oddziaływania toksyn na ośrodkowy i obwodowy układ nerwowy ptaszniki otrzymały zdolność do chwytania dużej i silnej zdobyczy bez pomocy sieci.

Theraphosidae ze względu na swoje gabaryty początkowo uważane były za pająki potencjalnie niebezpieczne. Dzięki wieloletnim badaniom i obserwacjom dowiedziono, że rozmiar nie ma dużo wspólnego z toksycznością jadu. Na jad ptaszników inaczej zareagują kręgowce a inaczej bezkręgowce. Zdrowy człowiek po ukąszeniu przez pająka z rodziny Theraphosidae może mieć objawy takie jak niewielki obrzęk oraz ból, który zazwyczaj mija po kilku godzinach. Nie można jednak zapomnieć, że skład jadu niektórych gatunków ptaszników jest bardziej toksyczny od innych. Wysoką jakością działania wykazują się pająki z Afryki oraz z niektórych regionów Azji. Do gatunków o silnej toksyczności jadu należą między innymi wszystkie z rodzajów: Poecilotheria spp., Lamproplema spp., Stromatopelma spp., Heteroscodra spp., Pterinochilus spp. oraz wiele innych. Ptaszniki z Ameryki charakteryzują się wyraźnie słabszym jadem od wcześniej wymienionych krewniaków.

Poniżej zaprezentowana tabela ukazuje czas, po którym wystąpił u myszy efekt letalny po zaaplikowaniu 0,1 ml czystego jadu jednych z najpopularniejszych w hodowli ptaszników.

Po przeanalizowaniu danych można stwierdzić, że śmierć u gryzoni wielkości myszy może nastąpić nawet w przeciągu 3-5 minut przy ugryzieniach bardziej jadowitych pająków z rodziny Theraphosidae. W przypadku ugryzienia skromniej wyposażonych w siłę toksyn gatunków z Nowego Świata może zająć to nawet 60 minut. Tabela dowodzi, że gatunki ptaszników z Afryki, a także duża część z Azji posiada silnie toksyczny jad dla małych stworzeń. Amerykańscy krewni natomiast oddziałują na ofiary ze zróżnicowaną efektywnością.
Jady ptaszników zostały zakwalifikowane jako śmiertelne dla gryzoni takich jak: świnki morskie, chomiki, myszy, szczury oraz króliki, a także dla wszelkiego rodzaju ptactwa mniejszego od gołębi oraz dla płazów, węży, jaszczurek i psów.

Ilość produkowanego przez ptaszniki jadu jest zależna od trzech czynników: gatunku, wielkości oraz płci. Samice produkują więcej jadu, ponieważ przystosowane są do innego trybu życia niż samce. Te pierwsze są zazwyczaj większe i pobierają więcej pokarmu niż dorosłe samce, które po osiągnięciu dojrzałości za główny cel wyznaczają sobie poszukiwanie partnerki. Wieloletnie badania  udowodniły, iż pierwsze ukąszenie wtłacza do ciała ofiary najwięcej jadu mimo nie wykorzystania całej zawartości gruczołu jadowego. Z każdym kolejnym ugryzieniem iniekcja jest zawsze mniej obfita, co za tym idzie — mniej groźna.

To, że nie odnotowano żadnego śmiertelnego przypadku ugryzienia człowieka przez ptasznika, nie oznacza, że możemy nie zachowywać wszelkich środków ostrożności oraz najwyższej uwagi przy kontakcie z ptasznikiem.

Szukasz informacji o ogólnej budowie ciała ptaszników? Przeczytaj Ogólna budowa ciała ptasznika.

Bibliografia artykułu “Budowa aparatu jadowego ptaszników”:

Foelix R. F., 1996, Biology of spiders, New York, Oxford.
Pigulewski S.W., 1982, Jadowite zwierzęta bezkręgowe, Polskie Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
Punzo F., 2007, Spiders: Biology, Ecology, Natural History and Behavior, Wydawnictwo Brill, Michigan.
Bakuła T., 2012, Praca licencjacka.
Własne doświadczenia.